عبدالحسین زرین‌کوب "
...ده‌ها سال جدال برای دو قرن سکوت»
«دشمن بزرگ تاریخ‌نویسی وجود اندیشه‌های از پیش‌پرداخته‌ای است که در فضا معلق است و مورخ را ناخواسته به رعایت آنها الزام می‌کند یا به رعایت سکوت وا می‌دارد. تجربه‌های من طی چهل سال به همین الزام سکوت منجر شد و باز در هر فرصت به آزمایش یک فرصت دیگر گذشت.»
این جملات نوشتۀ عبدالحسین زرین‌کوب است؛ ادیب، مورخ، منتقد ادبی و استاد دانشگاه تهران. بیش از ۲۰ سال از درگذشت او می‌گذرد، اما این جملات همچنان زنده و برای روزگار کنونی معنادار است.
نامدارترین کتاب زرین‌کوب «دو قرن سکوت» است که امسال ۷۰ ساله شد، اما هنوز بر سر آن بحث‌ها جاری است، هم‌چنان‌که نویسنده‌اش را گرفتار ماجراهایی تلخ و پرگزند و درازدامن کرد.
تاریخ در میان حذف‌ها و تحریف‌ها
زرین‌کوب جزو آن دسته از ادیبان اندک‌شمار معاصر ایران است که زمینه‌های فعالیت و حوزه‌های موردعلاقه‌شان در پژوهش و نگارش بسیار گسترده است؛ از معلمی و تدریس تا شاعری و روزنامه‌نگاری، از نقد ادبی و تاریخ ادبیات ایران تا ترجمۀ تاریخ ادبیات جهان، از فلسفۀ یونان باستان تا عرفان و تصوف ایرانی، از تاریخ باستان ایران تا تاریخ دوره‌های اسلامی.
اما هیچ‌کدام از این فعالیت‌ها و حوزه‌ها به‌اندازۀ روایت تاریخ ایران برای زرین‌کوب مصیبت‌بار نبوده و او در آن احساس محدودیت نمی‌کرده است، به‌گونه‌‌ای که خود در سال‌های پایانی عمرش این عرصه را عرصۀ «طوفان انتقادها، اعتراض‌ها، حذف و تحریف‌ها» توصیف می‌کرد و با وجود نوشتن و انتشار ده‌ها کتاب، باز هم برای نوشتن و انتشار کتاب تازه نگران «سوءتفاهم‌ها و سوءظن‌ها»یی بود که «بی هیچ سبب» شدت پیدا می‌کرد.
او که به‌ویژه در سال‌های پایانی عمرش «حساسیت‌ها»ی بسیاری در اطراف نامش پدید آمده بود، از خود می‌پرسید: «آیا تاریخ هم، به‌اندازۀ مورخ، در معرض این حساسیت‌های ناشی از سوءتفاهم واقع است؟»
زرین‌کوب که شغل اصلی او معلمی و سپس استادی در دانشگاه بود، آن‌طور که خود در «حکایت همچنان باقی» بازگفته است، از همان سال‌هایی که «در تب‌وتاب اشتغال به تدریس و تحقیق در تاریخ ایران» بود، با خود عهد بسته بود که «یک دورۀ کامل» تاریخ این کشور را «با توجه به تمام جنبه‌های فرهنگ آن» بنویسد. اما او در این راه نه‌تنها با دشواری‌های معمول تاریخ‌نویسی که دربارۀ نوشتن تاریخ هر کشوری وجود دارد روبه‌رو بود، بلکه به‌دلیل شرایط سیاسی و اجتماعی ایران، چه پیش و چه پس از انقلاب، با سختی‌های دوچندان مواجه شد. اساساً روایت تاریخ کار دشوار کسی است که قصد ندارد ملاحظات دیگری جز ملاحظات علمی را، که ماهیتی بی‌طرفانه دارد، در نظر بگیرد.
دو قرن سکوت؛ جنجالی‌ترین اثر زرین‌کوب
«از آنچه نوشتم بعضی به‌شدت مایۀ آزارم شد. دو قرن سکوت، از تو پیش از همه آزار کشیدم. یادت هست... یادت هست؟ در سرنوشت تو این بود که بارها در پیچ و خم راه‌هایت با سوءظن یا سوءتفاهم برخورد کنی.»
زرین‌کوب پس از انتشار چند کتاب نقد ادبی و ترجمه، کتاب «دو قرن سکوت» را در سال ۱۳۳۰، زمانی که ۲۹ساله بود، منتشر کرد که به سرگذشت حوادث و اوضاع تاریخی ایران در دو قرن اول اسلام، از حملۀ اعراب تا ظهور دولت طاهریان، می‌پردازد. «دو قرن سکوت» با اینکه تقریباً جزو اولین کتاب‌های زرین‌کوب است، به‌دلیل نام اثر و موضوع آن و شیوۀ پرداختنش به تاریخ، به معروف‌ترین اثر و در عین حال جنجالی‌ترین اثر زرین‌کوب تا آخر عمرش و حتی پس از مرگ او تبدیل شد...
